Phường Cửa Nam, nằm ở trái tim của Thủ đô Hà Nội, hiện lên như một bức tranh sống động với nhiều lớp ký ức đô thị đan xen. Đây không chỉ là nơi lưu giữ những giá trị thẩm mỹ và sinh hoạt truyền thống mà còn là không gian để nghệ thuật thị giác tỏa sáng, góp phần định hình bản sắc kiến trúc đặc trưng của Hà Nội.

Nghệ thuật thị giác tại phường Cửa Nam không chỉ dừng lại ở việc bảo tồn những giá trị cổ xưa mà còn đang trong quá trình chuyển mình, thích nghi với nhịp sống hiện đại. Nhận thức được tầm quan trọng của việc bảo tồn và phát huy di sản nghệ thuật thị giác, UBND phường Cửa Nam đã tổ chức tọa đàm ‘Phát huy di sản nghệ thuật thị giác ở phường Cửa Nam’ tại Trường THCS Trưng Vương. Sự kiện này quy tụ các chuyên gia, nhà nghiên cứu và lãnh đạo địa phương, tạo cơ hội để thảo luận và tìm ra hướng đi phù hợp cho việc phát triển và bảo tồn di sản nghệ thuật thị giác ở khu vực này.

Trong lời phát biểu khai mạc, bà Phạm Ngọc Thúy, Trưởng phòng Văn hóa – Xã hội phường Cửa Nam, đã nhấn mạnh mục đích của tọa đàm là cụ thể hóa các nội dung thuộc Chương trình 06-CTr/TU ngày 17/3/2021 của Thành ủy Hà Nội về ‘Phát triển văn hóa, nâng cao chất lượng nguồn nhân lực, xây dựng người Hà Nội thanh lịch, văn minh giai đoạn 2021-2025’; Nghị quyết số 09-NQ/TU, ngày 22/2/2022 của Thành ủy Hà Nội về phát triển công nghiệp văn hóa trên địa bàn Thủ đô giai đoạn 2021-2025, định hướng đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045.

Di sản nghệ thuật thị giác được hiểu là những giá trị lịch sử, văn hóa, thẩm mỹ được thể hiện qua các hình thức có thể cảm nhận bằng thị giác như hội họa, kiến trúc, điêu khắc, nhiếp ảnh, sắp đặt… Họa sĩ, nhà nghiên cứu Trần Hậu Yên Thế chia sẻ rằng: ‘Một bức tranh không chỉ là tác phẩm nghệ thuật, mà còn là hiện vật văn hóa, phản ánh kỹ thuật, thẩm mỹ và câu chuyện lịch sử.’ Tại phường Cửa Nam, những lớp di sản ấy được thể hiện đậm nét qua các bảo tàng như Bảo tàng Lịch sử Quốc gia, Bảo tàng Phụ nữ, Bảo tàng Công an Nhân dân… và những công trình kiến trúc thời Pháp thuộc như Khu Đấu Xảo, nhà ga Hàng Cỏ, Trường Mỹ thuật Đông Dương (nay là Đại học Mỹ thuật Việt Nam) hay Trường Trung học cơ sở Trưng Vương.

Các chuyên gia tham gia tọa đàm cho rằng di sản nghệ thuật thị giác không chỉ là ký ức cần lưu giữ mà còn là chất liệu sáng tạo trong công nghiệp văn hóa. Những di sản này có thể tạo cảm hứng cho sản phẩm du lịch, thiết kế và nghệ thuật ứng dụng. Từ đó, một số gợi ý thực tiễn đã được đưa ra như ứng dụng công nghệ trình chiếu, đồ họa tương tác, kể chuyện bằng hình ảnh thông qua không gian triển lãm và trải nghiệm trực tiếp.

Về phía chính quyền địa phương, bà Phạm Ngọc Thúy cho rằng việc bảo tồn và phát huy di sản nghệ thuật thị giác cần gắn với giáo dục cộng đồng, xây dựng thương hiệu địa phương và phát triển các sản phẩm văn hóa có giá trị ứng dụng cao. ‘Với tiềm năng di sản sẵn có, phường Cửa Nam hoàn toàn có thể phát triển các tuyến du lịch di sản, thúc đẩy sản xuất thủ công mỹ nghệ, hoặc tổ chức các sự kiện nghệ thuật quy mô nhỏ nhằm gắn kết người dân với di sản’, bà Phạm Ngọc Thúy nhấn mạnh.

Trong bối cảnh Hà Nội đang thúc đẩy phát triển văn hóa theo hướng công nghiệp sáng tạo, phường Cửa Nam với chiều sâu lịch sử và vị trí trung tâm có thể trở thành mô hình mẫu trong bảo tồn và phát huy di sản nghệ thuật thị giác. Qua đó, không chỉ góp phần bảo vệ những giá trị văn hóa truyền thống mà còn tạo ra những giá trị mới, thúc đẩy sự phát triển của công nghiệp văn hóa tại địa phương.

Bộ phim tài liệu “Xẩm đỏ” – một tác phẩm quý báu về nghệ nhân Hà Thị Cầu, người hát xẩm cuối cùng của thế kỷ 20 – đang được hoàn tất thủ tục sang nhượng bản quyền cho tỉnh Ninh Bình. Đạo diễn Lương Đình Dũng, người thực hiện bộ phim, cho biết ông đang hoàn tất các thủ tục để chuyển giao bản quyền của bộ phim này. Bộ phim “Xẩm đỏ” đã được hoàn thành từ năm 2011, nhưng đến nay, tỉnh Ninh Bình vẫn muốn mua bản quyền để bảo tồn và quảng bá di sản văn hóa này.

Bộ phim “Xẩm đỏ” được thực hiện trong nhiều năm, bắt đầu từ năm 2008 đến 2010, với hơn 1.200 phút quay. Sau đó, bộ phim được dựng lại với thời lượng 68 phút, để người xem có thể nghe được nhiều bài hát hơn từ nghệ nhân Hà Thị Cầu. Bộ phim không sử dụng lời bình, mà để nghệ nhân tự nhiên thoải mái nhất khi hát như thể đang tâm sự trực tiếp tới khán giả. Đạo diễn Lương Đình Dũng cho biết, ông muốn lưu giữ lại tất cả như một di sản văn hóa truyền thống của nghệ nhân Hà Thị Cầu để lại cho Ninh Bình nói riêng và cho kho tàng nghệ thuật xẩm Việt Nam nói chung.

Bộ phim “Xẩm đỏ” không chỉ là hình ảnh về nghệ nhân Hà Thị Cầu, mà còn sinh động bởi miền quê mộc mạc, với chợ quê, hoa gạo, bến đò… ẩn hiện, thảng thốt trong tiếng sênh, nhịp phách. Qua bộ phim, khán giả có thể cảm nhận được sự hồn nhiên, trong sáng và tài năng của nghệ nhân Hà Thị Cầu, cũng như vẻ đẹp của văn hóa xẩm Việt Nam.

Ngoài “Xẩm đỏ”, đạo diễn Lương Đình Dũng từng thực hiện nhiều bộ phim nổi tiếng về nghệ thuật chèo, như “Hề cu Sứt”, “Thầy bói đi chợ”, “Lý trưởng mẹ Đốp”, “Phù thủy sợ ma”, “Thị Màu lên chùa”. Ông cho rằng cái gốc đi lên và thấm đẫm trong hành trang nghệ thuật vẫn phải từ những tác phẩm văn học, nghệ thuật dân tộc. Việc bảo tồn và phát triển di sản văn hóa là trách nhiệm của mỗi người, và việc chuyển giao bản quyền “Xẩm đỏ” cho tỉnh Ninh Bình là một bước quan trọng trong việc bảo tồn và quảng bá di sản văn hóa này.

Việc tỉnh Ninh Bình muốn mua bản quyền “Xẩm đỏ” cho thấy sự quan tâm của địa phương đối với việc bảo tồn và phát triển di sản văn hóa của nghệ nhân Hà Thị Cầu. Đây cũng là cơ hội để tỉnh Ninh Bình có thể sử dụng bộ phim này như một công cụ để quảng bá văn hóa và du lịch của địa phương.

Với việc hoàn tất thủ tục sang nhượng bản quyền “Xẩm đỏ” cho tỉnh Ninh Bình, đạo diễn Lương Đình Dũng hy vọng rằng bộ phim sẽ được sử dụng một cách hiệu quả để bảo tồn và phát triển di sản văn hóa của nghệ nhân Hà Thị Cầu, cũng như góp phần vào việc quảng bá văn hóa và du lịch của tỉnh Ninh Bình.

Hà Nội đã chính thức thông qua Nghị quyết về khu phát triển thương mại và văn hóa, đánh dấu một bước tiến quan trọng trong việc kết hợp bảo tồn di sản văn hóa với phát triển kinh tế. Nghị quyết này không chỉ cung cấp một hành lang pháp lý thuận lợi mà còn thể hiện cam kết mạnh mẽ của thành phố trong việc tận dụng di sản văn hóa như một nguồn lực quan trọng cho sự phát triển bền vững.

Nghị quyết cho phép thành lập các khu phát triển thương mại và văn hóa tại những khu vực có lợi thế về vị trí thương mại và không gian văn hóa. Đặc biệt, các khu vực định hướng phát triển theo mô hình TOD (đô thị định hướng giao thông công cộng) sẽ được ưu tiên. Các khu phát triển này sẽ hoạt động dựa trên nguyên tắc tự nguyện, tự quản, và bảo đảm sự đồng thuận của đa số các cơ sở sản xuất, kinh doanh, dịch vụ và người dân trong khu vực.

Mục tiêu cốt lõi của Nghị quyết là bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa song hành với phát triển kinh tế. Hà Nội kỳ vọng rằng, thông qua Nghị quyết này, các khu vực như khu phố cổ, làng nghề truyền thống, và không gian văn hóa gắn liền với di tích lịch sử sẽ được phát triển. Điều này sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho doanh nghiệp, tổ chức, và cá nhân tham gia vào việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa.

Nhiều doanh nghiệp và chuyên gia đã đánh giá cao Nghị quyết này, cho rằng nó có tiềm năng khơi thông dòng chảy của kinh tế di sản, từ đó tạo ra cơ hội mới cho cả doanh nghiệp và người dân. Tuy nhiên, để hiện thực hóa được tầm nhìn này, cần có sự phối hợp chặt chẽ và hiệu quả giữa Nhà nước, doanh nghiệp, cộng đồng, và giới nghiên cứu.

Việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa đòi hỏi sự sáng tạo và linh hoạt. Không chỉ dựa vào ngân sách Nhà nước, việc huy động nguồn lực từ xã hội cũng đóng vai trò quan trọng. Di sản văn hóa chỉ thực sự được bảo tồn và phát huy khi được tiếp tục kể lại bằng ngôn ngữ mới của thời đại, thông qua các sản phẩm dịch vụ, du lịch, sáng tạo nghệ thuật, và các hoạt động thương mại mang tính bản địa.

Tóm lại, Nghị quyết về khu phát triển thương mại và văn hóa của Hà Nội đã mở ra một hướng đi mới đầy hứa hẹn trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa gắn với phát triển kinh tế. Việc triển khai Nghị quyết này đòi hỏi sự hợp tác và nỗ lực tích cực từ tất cả các bên liên quan để đạt được mục tiêu phát triển bền vững và bảo vệ nguồn tài nguyên kinh tế không thể tái tạo.

Kinh tế và dự án phát triển tại Việt Nam đòi hỏi sự đóng góp của tất cả các thành phần kinh tế, trong đó có khu vực tư nhân và các tổ chức xã hội. Để hiện thực hóa tầm nhìn phát triển bền vững, vai trò của chính phủ trong việc ban hành và thực thi các chính sách phù hợp là hết sức quan trọng.

Trong bối cảnh nhiều di tích cổ đang phải đối mặt với những thách thức lớn trong công tác bảo tồn, việc ứng dụng kỹ thuật in rập thủ công đã nổi lên như một giải pháp sáng tạo và hiệu quả. Tại chùa Keo Hành Thiện, một công trình Phật giáo cổ tiêu biểu của vùng đồng bằng Bắc Bộ, kỹ thuật này đã được sử dụng để lưu giữ lại các chi tiết, hoa văn, họa tiết và chữ khắc trên các bức phù điêu, bia đá và cấu kiện gỗ.

Chùa Keo Hành Thiện không chỉ là một trung tâm sinh hoạt tín ngưỡng mà còn là nơi chứa đựng kho tàng văn hóa kiến trúc độc đáo, gắn liền với Thiền sư Dương Không Lộ, vị Quốc sư thời Lý. Trải qua hàng trăm năm, nơi đây vẫn bảo lưu được nhiều hạng mục kiến trúc nghệ thuật truyền thống thời Lê – Nguyễn, với hệ thống phù điêu, hoa văn chạm khắc và bia ký có giá trị lịch sử, mỹ thuật đặc biệt.

Tuy nhiên, giống như nhiều di tích cổ khác, Chùa Keo Hành Thiện cũng đang đối mặt với những thách thức lớn trong công tác bảo tồn, do tác động của thời gian, môi trường và hoạt động con người. Những chi tiết chạm khắc quý trên bộ khung kiến trúc gỗ như hình linh thú, lân nghê, hoa lá thiêng,… cho đến các mảng chạm trên đá đang đứng trước nguy cơ dần bị bào mòn, xuống cấp.

Trước thực trạng đó, năm 2023, một dự án Số hóa di sản làng Hành Thiện quy mô đã và đang được triển khai tại đây, với sự tham gia của các chuyên gia bảo tồn, các nhà nghiên cứu, kiến trúc sư, nghệ nhân và đội ngũ công nghệ. Dự án không chỉ nhằm mục đích bảo tồn di tích mà còn tạo ra một không gian trải nghiệm văn hóa mới mẻ cho cộng đồng.

Một trong những hoạt động nổi bật của dự án là triển lãm “Hành Thiện 200 năm danh xưng”, tổ chức nhân dịp kỷ niệm hai thế kỷ ngôi làng mang tên Hành Thiện. Triển lãm đã trưng bày nhiều bản rập văn bia cổ, tranh ký họa, tranh ảnh tư liệu gốc về chùa Keo và các sản phẩm văn hóa được hình thành từ tư liệu in rập, thu hút sự quan tâm đặc biệt của người dân địa phương và du khách.

In rập là phương pháp lưu giữ chính xác những chi tiết gốc, đồng thời tạo nên một lối tiếp cận giàu cảm xúc và thẩm mỹ với di sản. Mỗi bản rập thủ công trở thành sợi dây kết nối giữa hiện vật và cộng đồng, giữa nghệ thuật cổ truyền và công nghệ hiện đại.

Không chỉ tại chùa Keo Hành Thiện, kỹ thuật in rập thủ công còn được chuyển thể thành một hoạt động giáo dục, nghệ thuật, truyền cảm hứng đến cộng đồng tại Quần thể Danh thắng Tràng An. Tại đây, du khách có thể tận tay thực hiện một bản in rập truyền thống trên giấy dó, từ khâu pha màu, đặt khuôn, dùng con rập bọc vải và con lăn để in rập tranh.

Qua hoạt động này, không chỉ giúp du khách hiểu hơn về lịch sử, văn hóa và nghệ thuật truyền thống, mà còn tạo ra một không gian trải nghiệm văn hóa mới mẻ, nơi mà di sản trở nên gần gũi và sống động hơn. Mỗi bản in rập đều là “độc bản” bởi mỗi thao tác, mỗi lần chạm mực, mỗi sắc độ màu đều mang dấu ấn cá nhân, ghi lại những khoảnh khắc sáng tạo khác nhau của mỗi người.

Có thể thấy, khi được thiết kế phù hợp, in rập, từ một kỹ thuật bảo tồn khoa học, có thể trở thành phương thức truyền tải, lan tỏa văn hóa sống động, bền vững. Mỗi bản tranh nhỏ là một lát cắt của ký ức văn hóa, góp phần đưa di sản đến gần hơn với đời sống thường nhật. Trải nghiệm bằng tay, hiểu bằng tâm và mang đến những giá trị đích thực, đó là hành trình “chạm tay vào di sản” theo đúng nghĩa.

Nghệ thuật Rô băm, một di sản văn hóa phi vật thể quý giá của người Khmer, đã và đang được gia đình nghệ nhân ưu tú Lâm Thị Hương ở ấp Bưng Chông, xã Tài Văn, duy trì và phát huy. Với nỗ lực bảo tồn và truyền tải nghệ thuật này đến thế hệ trẻ, gia đình đã tiếp tục duy trì đoàn múa Rô băm theo hình thức ‘cha truyền con nối’ trong 6 thế hệ qua.

Được thành lập từ năm 1933, đoàn Rô băm Bưng Chông đã trở thành một biểu tượng văn hóa của người Khmer tại Sóc Trăng. Nghệ nhân Lâm Thị Hương tâm sự: “Cha mẹ tôi luôn dặn dò phải giữ gìn nghệ thuật này. Tôi rất yêu Rô băm. May mắn là con cháu trong gia đình vẫn tiếp nối nên đoàn mới còn được duy trì đến ngày hôm nay”. Sự gắn kết và đam mê của gia đình nghệ nhân đã giúp Rô băm tồn tại và phát triển trong thời gian qua.

Trong những năm gần đây, các cấp, các ngành đã triển khai nhiều giải pháp bảo tồn Rô băm. Đoàn Rô băm ở Tài Văn đã được Làng Văn hóa – Du lịch các dân tộc Việt Nam tại Hà Nội mời ra phục dựng sân khấu cổ Rô băm, giúp giới thiệu rộng rãi hơn về nghệ thuật này. Đây là một nỗ lực đáng kể nhằm quảng bá và bảo tồn di sản văn hóa của người Khmer.

Đặc biệt, Đề án ‘Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể quốc gia Nghệ thuật Rô băm của người Khmer và Lễ hội Nghinh Ông tại huyện Trần Đề, giai đoạn 2023-2028’ đã được UBND tỉnh Sóc Trăng phê duyệt. Đề án không chỉ hướng đến việc gìn giữ, mà còn khai thác giá trị di sản phục vụ phát triển kinh tế – xã hội bền vững, tạo nền tảng cho phát triển du lịch văn hóa đặc sắc của địa phương.

Dự án 6 thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế – xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi cũng đã giúp xã Tài Văn thành lập Câu lạc bộ múa Rô băm với 18 thành viên, chủ yếu ở độ tuổi 15-18. Chị Thạch Na Qui, con gái nghệ nhân ưu tú Lâm Thị Hương, hiện là diễn viên của Đoàn Nghệ thuật Khmer Sóc Trăng và là người trực tiếp truyền dạy nghệ thuật múa Rô băm cho các thành viên Câu lạc bộ múa Rô băm xã Tài Văn. “Các bạn trẻ rất yêu thích múa Rô băm nên học rất nhanh và có đam mê thật sự” – chị Na Qui phấn khởi nói.

Ông Thạch Quốc Thái, Trưởng Phòng Văn hóa – Xã hội xã Tài Văn, cho biết nghệ thuật Rô băm đã được công nhận là sản phẩm OCOP 3 sao. Xã sẽ tiếp tục quảng bá loại hình nghệ thuật này, từng bước đưa Câu lạc bộ múa Rô băm tham gia trình diễn tại các sự kiện, lễ hội lớn. Điều này không chỉ giúp bảo tồn di sản văn hóa, mà còn góp phần phát triển du lịch và kinh tế địa phương.

Có thể thấy, với sự chung tay của các cấp, các ngành và sự đam mê của nghệ nhân, Rô băm đang được bảo tồn và phát huy giá trị. Di sản văn hóa này không chỉ là niềm tự hào của người Khmer, mà còn là tài sản văn hóa quý giá của cả nước Việt Nam.