Chợ nổi Cái Răng, một biểu tượng văn hóa của vùng Đồng bằng sông Cửu Long, đã được tạp chí du lịch Travel+Leisure Asia vinh danh là một trong ’10 khu chợ ẩm thực hấp dẫn nhất thế giới’. Sự công nhận này không chỉ phản ánh giá trị của văn hóa ẩm thực sông nước đặc trưng của miền Tây Nam Bộ mà còn nhấn mạnh tầm quan trọng của việc bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa độc đáo này.
Thế nhưng, thực trạng hiện nay cho thấy văn hóa chợ nổi đang dần mai một. Ghe thuyền ngày càng vắng bóng, và hầu hết các chợ nổi hiện chỉ tồn tại như những điểm tham quan du lịch. Chợ nổi, với vốn là nét sinh hoạt đặc trưng của vùng Đồng bằng sông Cửu Long, không chỉ là nơi trao đổi hàng hóa mà còn là không gian văn hóa sống động, thể hiện bản sắc của một vùng đất ‘trên bến dưới thuyền’. Ở đó, mỗi chiếc ghe là một ‘gian hàng’, và mỗi thương hồ là một phần không thể thiếu của cộng đồng cư dân sông nước.
Tuy nhiên, số lượng ghe buôn tại chợ nổi Cái Răng đã giảm đáng kể, từ hơn 500 xuống còn chưa đầy 250 trong vòng một thập kỷ. Các chợ nổi khác như Cái Bè, Ngã Năm, Ngã Bảy hay Long Xuyên cũng lâm vào tình trạng tương tự, với sự vắng bóng của thương hồ và chỉ còn lại vài chiếc ghe bán nước hoặc phục vụ khách du lịch. Việc xây dựng bờ kè ở nhiều địa phương để chống sạt lở cũng khiến ghe thuyền khó cập bến, vô tình cắt đứt dòng giao thương truyền thống.
Nhiều thương hồ buộc phải rời ghe, bỏ nghề mưu sinh đã gắn bó hàng chục năm vì chi phí xăng dầu tăng cao, không có nơi neo đậu ổn định, thiếu người kế tục và quan trọng hơn cả là không còn khách mua thực sự. Điều này đặt ra thách thức lớn trong việc bảo tồn và phát huy giá trị của văn hóa chợ nổi.
Các chuyên gia cho rằng, điểm mấu chốt trong việc bảo tồn chợ nổi không nằm ở việc đầu tư hình thức cho du lịch, mà ở chỗ phải khôi phục sinh kế bền vững cho thương hồ. Nếu không còn thương hồ, chợ nổi sẽ chỉ còn là một hình thức trình diễn, thiếu đi sức sống từ cộng đồng.
Một số giải pháp đã được đề xuất để bảo tồn và phát huy giá trị của chợ nổi, bao gồm quy hoạch lại chợ nổi theo hướng ‘phố chợ trên sông’, có bến ghe riêng, phân khu rõ ràng giữa hoạt động du lịch và hoạt động thương mại thực thụ. Bên cạnh đó, việc miễn giảm chi phí neo đậu, hỗ trợ nhiên liệu để giúp người buôn ghe duy trì sinh kế cũng được xem là cần thiết.
Việc tổ chức các hoạt động văn nghệ dân gian như hò, đờn ca tài tử, cũng như giới thiệu ẩm thực miền Tây ngay trên thuyền sẽ góp phần giữ gìn bản sắc văn hóa. Bài học từ Thái Lan cho thấy, dù không có chợ nổi tự nhiên, họ vẫn thành công trong việc dàn dựng không gian văn hóa sống động.
Để cải thiện thực trạng nêu trên, trong dự thảo Đề án bảo tồn Chợ nổi Cái Răng đến năm 2030, Viện CISED đã đề xuất một mô hình phát triển tích hợp bao gồm những khu vực kinh doanh thương mại dịch vụ, trưng bày các sản phẩm OCOP, nông sản, khu vực biểu diễn nghệ thuật và khu vực vựa của thương hồ.
Giữ được thương hồ là giữ được nhịp sống ghe thuyền, giữ được văn hóa và giữ được chính linh hồn của miền sông nước phương Nam. Đây là nhiệm vụ quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị của văn hóa chợ nổi, góp phần thúc đẩy sự phát triển bền vững của du lịch và kinh tế địa phương.